હિમાચલ પ્રદેશ હાઈકોર્ટનો ઐતિહાસિક ચુકાદો: વિધવા સુખન દેવીને સરકારી જમીન પર કાયદેસર માલિકીનો અધિકાર
કેસનું નામ: હિમાચલ પ્રદેશ રાજ્ય વિરુદ્ધ સુખન દેવી
સ્થળ: બિલાસપુર, હિમાચલ પ્રદેશ
અખતિયાર આપનાર બેન્ચ: ન્યાયમૂર્તિ વિવેક સિંહ ઠાકુર
શિમલા: હિમાચલ પ્રદેશ હાઈકોર્ટે સરકારી જમીન પર એક વિધવા મહિલાના કાયદેસર માલિકી હકને માન્યતા આપી ઐતિહાસિક ચુકાદો આપ્યો છે. એ મહિલા, સુખન દેવી, તેના મૃત પતિ ગુરદાસ દ્વારા 1963થી કબજામાં રહેલી સરકારી જમીન અંગે દાવો લઈને બહાર આવેલી હતી. હાઈકોર્ટએ સ્પષ્ટ જણાવ્યું કે પ્રતિકૂળ કબજાનું હક વારસાગત રૂપે મહિલા સુધી પહોંચે છે અને તેથી હવે તે જમીનની માલિક તરીકે ગણાય છે.
ચુકાદાનો માળખાકીય આધાર:
ન્યાયમૂર્તિ વિવેક સિંહ ઠાકુરની બેન્ચે નિર્મય કર્યો કે:
> "મહેસૂલ રેકોર્ડ સ્પષ્ટ કરે છે કે 1963થી ગુરદાસ જમીન પર અવિરત રીતે કબજામાં હતા. રાજ્ય અને મહેસૂલ તંત્રને આ બાબતની જાણ હોવા છતાં, 30 વર્ષ સુધી કોઈ કાર્યવાહી ન કરવી એ ખરાઈ કરે છે કે કબજો ખુલ્લો અને પ્રતિકૂળ હતો. તેથી, તેમના મૃત્યુ બાદ પત્ની સુખન દેવીને કાનૂની રીતે વારસાગત અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે."
કેસ:
સુખન દેવીએ દાવો કર્યો હતો કે તેના પતિએ 13 જાન્યુઆરી, 1963ના રોજ સરકારી જમીનનો એક હિસ્સો કબજે કર્યો હતો. આ વાત મહેસૂલ રેકોર્ડ (જમાબંધી 1963-64) દ્વારા પણ સમર્થિત હતી. તેણીએ જણાવ્યુ હતું કે તેના પતિએ ત્રણ દાયકાથી વધુ સમય સુધી જમીન પર શાંતિપૂર્ણ અને સતત કબજો જાળવી રાખ્યો હતો.
2009માં જ્યારે સુખન દેવી લોન માટે દસ્તાવેજ મેળવવા ગઈ ત્યારે ખબર પડી કે જમીનના મહેસૂલ રેકોર્ડમાં માલિકી બદલાઈ ન હતી. ત્યારબાદ, મહેસૂલ તંત્રએ તેમને જમીનમાંથી દૂર કરવા પ્રયાસ કર્યો. આના વિરોધમાં તેણીએ સીવિલ કેસ દાખલ કરી જમીન પર પોતાના હક માટે લડત આપી.
અદાલતના અંતિમ તારણો:
ટ્રાયલ કોર્ટ અને ફર્સ્ટ એપેલેટ કોર્ટ બંનેએ સુખન દેવીના દાવાને માન્યતા આપી.
હાઈકોર્ટએ રાજ્ય સરકારની બીજી અપીલ ફગાવી દીધી અને પહેલાંના ચુકાદાને સ્થિર રાખ્યો.
અદાલતે સ્પષ્ટ કર્યું કે એ પ્રકારની મિલકતની વારસાગત હકદારી કાયદેસર છે જો કબજો ખુલ્લો, સતત અને અવિરત હોય.
કાયદાકીય મુદ્દો અને કલમ 171નો ઉલ્લેખ:
રાજ્યે દલીલ કરી કે હિમાચલ પ્રદેશ જમીન મહેસૂલ અધિનિયમની કલમ 171 મુજબ, મહેસૂલ એન્ટ્રીઓ અંગેનો નિર્ણય સિવિલ કોર્ટ ન લઈ શકે. જોકે હાઈકોર્ટએ આ દલીલને નકારી કાઢી અને કહ્યું કે કલમ 171માં આપેલી છૂટ મુજબ, ન્યાયિક અવલોકન સંભવ છે.
📌 નિષ્કર્ષ:
આ ચુકાદો માત્ર સુખન દેવી માટે નહીં પરંતુ તમામ એ જાતના કિસ્સાઓ માટે મહત્વપૂર્ણ ઉદાહરણ બની રહેશે જ્યાં લોકો લાંબા સમયથી કબજામાં રહેલી સરકારી જમીન અંગે વારસાગત દાવા કરે છે.
📚 કાયદાકીય મુદ્દાઓ:
પ્રતિકૂળ કબજાનું સિદ્ધાંત (Adverse Possession)
હિમાચલ પ્રદેશ જમીન મહેસૂલ અધિનિયમ, કલમ 171વા રસાગત અધિકાર