📰 હાઈકોર્ટનો ઐતિહાસિક ચુકાદો: "બિન-નોંધાયેલ વેચાણ કરારના આધારે જમીન કબજાની રક્ષા માન્ય નહીં" – અનુસૂચિત જનજાતિના હકોને કાયદેસર જોગવાઈથી રક્ષણ
📍 સ્થળ: ગુજરાત હાઈકોર્ટ, અમદાવાદ
📅 તારીખ: 3 જુલાઈ 2025
📂 કેસ નં.: C/CRA/68/2019
👩⚖️ ન્યાયમૂર્તિ: માન. ન્યાયમૂર્તિ શ્રી સંજીવ જેઠાલાલ ઠાકર
ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં પડઘો પામેલા એક ચૂકાદામાં સ્પષ્ટ કરાયું છે કે માત્ર **બિન-નોંધાયેલ Agreement to Sell (વેચાણ કરાર)**ના આધારે જમીનના કબજાની રક્ષા માટે દાખલ કરવામાં આવેલ **સ્થાયી પ્રતિબંધ (permanent injunction)**ની માંગ કાયદેસર રીતે માન્ય નથી, જો અરજીકર્તા દ્વારા વિશિષ્ટ અમલ (specific performance) માટે દાવો કરવામાં ન આવ્યો હોય.
તદુપરાંત, ન્યાયાલયે આ મામલામાં Gujarat Land Revenue Codeની કલમ 73AA મુજબ અનુસૂચિત જનજાતિના જમીન હસ્તાંતરણ પર પ્રતિબંધના નિયમોને પણ સમગ્ર કડકાઈથી લાગુ કરતાં, એક માર્ગદર્શક ઉદાહરણરૂપ ચુકાદો આપ્યો છે.
📌 કેસનો સંદર્ભ:
અરજદાર વસાવા લિલાબેન, એક અનુસૂચિત જનજાતિના મહિલા,ે દાવો કર્યો હતો કે ભારતકુમાર દેસાઈ સાથે તેમણે 23-09-2017 ના રોજ ₹21 લાખના વેચાણ કરારથી જમીન ખરીદવા અંગે કરાર કર્યો હતો અને કબજો પણ મેળવ્યો હતો.
પરંતુ, તેઓએ નોંધણી કરાવ્યા વગર જમીનની માલિકી હાંસલ કરવાનો પ્રયાસ કરતાં અને જમીન તૃતીયપક્ષને વેચાવાની તૈયારી જોઈ, 2018માં સ્થાયી પ્રતિબંધની માંગ સાથે ન્યાયાલયમાં કેસ દાખલ કર્યો.
પ્રતિવાદી દેસાઈએ ફરિયાદ કરી કે તેઓ અનુસૂચિત જનજાતિના સભ્ય છે અને Gujarat Land Revenue Codeની કલમ 73AA મુજબ તેમના માલિકીના જમીનનું કોઈપણ હસ્તાંતરણ કલેક્ટરની પૂર્વ મંજૂરી વિના માન્ય નથી.
⚖️ હાઈકોર્ટના ન્યાયિક અવલોકનો:
ન્યાયમૂર્તિ શ્રી સંજીવ ઠાકર દ્વારા આ મામલામાં વિગતવાર કાનૂની તર્કોથી ચુકાદો આપતા આ મુખ્ય મુદ્દાઓ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા:
🔹 1. બિન-નોંધાયેલ કરાર કાયદેસર નથી:
કાયદાના આધારે નોંધણી વગરનો Agreement to Sell માત્ર કાગળ પરનો કરાર ગણાય છે. Section 17(1A) of the Registration Act મુજબ આવો કરાર રજિસ્ટર્ડ ન હોય તો તે Section 53A of the Transfer of Property Act હેઠળ પણ કાયદેસર રક્ષા ન આપી શકે.
🔹 2. વિશિષ્ટ અમલ વિના કબજાની રક્ષા અશક્ય:
માત્ર સ્થાયી પ્રતિબંધ માંગવી એ કાયદાની અવગણના ગણાય છે, જો અરજીકર્તાએ સ્પષ્ટ રીતે જમીન માલિકી પ્રાપ્ત કરવા માટેનો દાવો (specific performance) ન કર્યો હોય.
🔹 3. અનુસૂચિત જનજાતિના હકોને કાયદેસર રક્ષણ:
કલમ 73AA મુજબ, અનુસૂચિત જનજાતિના લોકોની જમીન હસ્તાંતરણ પહેલાં કલેક્ટરની મંજૂરી ફરજિયાત છે. લિલાબેનએ એવી મંજૂરી માટે દાવો નથી કર્યો, અને આથી કરાર પોતે કાયદાવિરૂદ્ધ છે.
🔹 4. અરજીમાં cause of action ન હોવાનો ઠરાવ:
કોર્ટના દ્રષ્ટિકોણે લિલાબેનનો કેસ "clever drafting" હતું, જેમાં તેમણે કાયદાનું વળાંક લેવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો — પરંતુ માત્ર કબજાની રક્ષા માટેનો દાવો પણ કાયદેસર અવગણના માનવામાં આવ્યો.
📜 અંતિમ ચુકાદો:
ન્યાયમૂર્તિએ નોંધ્યું:
> "બિન-નોંધાયેલ કરારના આધારે માત્ર સ્થાયી પ્રતિબંધ માંગવો કાયદેસર રીતે માન્ય નથી. જે-તે અરજદાર દ્વારા વિશિષ્ટ અમલના દાવા વિના, આવો દાવો કારણારૂપ (cause of action) નહીં દર્શાવે. તેથી Order VII Rule 11 (a) મુજબ કેસ રદ કરવામાં આવે છે."
📣 ચર્ચાસ્પદ અસર અને જનજાગૃતિ:
આ ચુકાદો ભૂવિકાસ, જમીન લેન્ડ ડીલિંગ્સ અને ખાસ કરીને જનજાતિ હિતોની રક્ષા માટે માર્ગદર્શક સાબિત થશે.
ખરીદદારો માટે સ્પષ્ટ સંદેશ છે:
"જમીન ખરીદતી વખતે માત્ર કરાર પૂરતો નથી, નોંધણી જરૂરી છે — નહીં તો ન્યાય પણ નહીં."
અને અનુસૂચિત જનજાતિઓના હકોને ગુમાવવાનો કાયદો ક્યારેય મંજૂર નહીં કરે."