📰 સુપ્રીમ કોર્ટનો ઐતિહાસિક ચુકાદો : ચેક બાઉન્સ કેસોમાં નવા નિયમો, ન્યાયિક વ્યવસ્થામાં મોટો ફેરફાર
ભારતના સુપ્રીમ કોર્ટએ સંજાબીજ તારિ વિ. કિશોર એસ. બોરકાર (Criminal Appeal No. 1755 of 2010) કેસમાં ચેક બાઉન્સ મામલે એક ઐતિહાસિક ચુકાદો આપ્યો છે. આ ચુકાદો માત્ર એક વ્યક્તિગત વિવાદ પૂરતો મર્યાદિત નથી, પરંતુ સમગ્ર દેશમાં ચાલી રહેલા લાખો ચેક બાઉન્સ કેસોની દિશા નક્કી કરનાર સાબિત થશે.
🔹 કેસની પૃષ્ઠભૂમિ
ફરિયાદી: સંજાબીજ તારિ
આરોપી: કિશોર એસ. બોરકાર
વિષય: રૂ. 6 લાખની મિત્ર લોન (ફ્રેન્ડલી લોન) માટે આપવામાં આવેલ ચેક બાઉન્સ થવો.
ટ્રાયલ કોર્ટ (2007): આરોપીને દોષી ઠરાવ્યો, ફરિયાદીની દેવાની દલીલ માન્ય ગણાવી.
સેશન કોર્ટ (2008): ટ્રાયલ કોર્ટનો નિર્ણય જાળવ્યો.
બોમ્બે હાઈકોર્ટ ગોવા બેન્ચ (2009): આરોપીને નિર્દોષ ઠેરવ્યો, કારણ આપ્યું કે ફરિયાદી પાસે એટલી મોટી લોન આપવા ક્ષમતા નહોતી.
સુપ્રીમ કોર્ટ (2025): હાઈકોર્ટનો નિર્ણય રદ કર્યો અને આરોપીને ચુકવણી કરવાનો આદેશ આપ્યો.
🔹 સુપ્રીમ કોર્ટના મુખ્ય કાનૂની તર્કો
1. સાઇન કરાયેલ ચેક = કાયદેસર દેવાની ધારણા
કોર્ટએ સ્પષ્ટ કર્યું કે જો આરોપી પોતાના સહી સ્વીકારી લે તો Negotiable Instruments Act, 1881 (NI Act) ની કલમ 118 અને 139 હેઠળ દેવાની ધારણા ઊભી થાય છે.
ઉદાહરણ: Bir Singh vs. Mukesh Kumar (2019) 4 SCC 197 માં પણ આ જ સિદ્ધાંત અપાયો હતો.
2. આરોપી પુરાવા વિના "ફરિયાદીની અશક્તિ" સાબિત કરી શકતો નથી
આરોપીએ દલીલ કરી કે ફરિયાદીનો પગાર માત્ર રૂ. 2300/- હતો, એટલે લોન આપવી અશક્ય છે.
પરંતુ કોર્ટએ જણાવ્યું કે પુરાવા (જેમ કે ઇન્કમ ટેક્સ રેકોર્ડ, બેન્ક સ્ટેટમેન્ટ) રજૂ કર્યા વગર આવી દલીલ માન્ય નથી.
ઉદાહરણ: Rajaram vs. Maruthachalam (2023) 16 SCC 125 – આવી સ્થિતિમાં ફરિયાદીની આર્થિક સ્થિતિ સાબિત કરવા બેન્ક/આઈટીઓના પુરાવા જરૂરી.
3. નોટિસનો જવાબ ન આપવો = આરોપી પર શંકા
કલમ 138 મુજબ કાનૂની નોટિસ મળ્યા બાદ જવાબ ન આપવો આરોપી સામે ગંભીર સૂચક છે.
ઉદાહરણ: MMTC Ltd. vs. Medchl Chemicals (2002) 1 SCC 234 – નોટિસનો જવાબ ન મળવો એ ફરિયાદીનું વર્ઝન મજબૂત બનાવે છે.
4. “ખાલી ચેક” બચાવ અસ્વીકાર્ય
આરોપી કહેતો હતો કે ખાલી સાઇન કરેલ ચેક માત્ર મિત્રને બેન્કમાંથી લોન લેવા માટે આપ્યો હતો.
કોર્ટએ આ દલીલને “અનુમાનથી પરે અને અસંગત” ગણાવી.
🔹 સુપ્રીમ કોર્ટની માર્ગદર્શિકા
ભારતભરમાં હાલ ચેક બાઉન્સ કેસોની સંખ્યા અતિશય મોટી છે:
દિલ્હી: 6.50 લાખ કેસ
મુંબઈ: 1.17 લાખ કેસ
કોલકાતા: 2.65 લાખ કેસ
👉 આ પેન્ડન્સીને ઘટાડવા માટે કોર્ટએ નીચેના પગલા ફરજીયાત કર્યા છે (1 નવેમ્બર 2025થી અમલમાં):
1. સમન્સની સેવા:
ડાક સિવાય ઈ-મેઇલ, વોટ્સએપ, મેસેજિંગ એપ દ્વારા સેવા.
ફરિયાદીએ આરોપીના કોન્ટેક્ટ ડીટેલ્સ સાથે એફિડેવિટ આપવો ફરજીયાત.
2. ઑનલાઇન પેમેન્ટ સુવિધા:
કોર્ટ QR કોડ/UPI દ્વારા ચેકની રકમ ભરવાની વ્યવસ્થા કરે.
ચુકવણી થતાં જ કેસ કોમ્પાઉન્ડ થઈ શકે.
3. સંપૂર્ણ કેસ સિન્પોસિસ:
દરેક કેસમાં ચેકની વિગત, તારીખ, રકમ, નોટિસની માહિતી – એક ફોર્મેટમાં ફરજીયાત.
4. ઇવનિંગ કોર્ટ્સમાં સુધારો:
હાલની મર્યાદા (દિલ્હીમાં રૂ. 25,000/- સુધી) બહુ ઓછી છે, તેને વધારવી.
5. કોમ્પાઉન્ડિંગ ગાઇડલાઇન્સમાં ફેરફાર:
ટ્રાયલ શરૂ થાય તે પહેલાં ચૂકવણી → દંડ નહીં.
ટ્રાયલ દરમ્યાન ચુકવણી → 5% વધારો
હાઈકોર્ટમાં → 7.5%.
સુપ્રીમ કોર્ટમાં → 10%.
અંતિમ નિર્ણય
સુપ્રીમ કોર્ટએ હાઈકોર્ટનો 2009નો નિર્ણય રદ કર્યો.
ટ્રાયલ કોર્ટ અને સેશન કોર્ટના દોષી ઠેરવવાના ચુકાદા પુનઃસ્થાપિત કર્યા.
આરોપીને રૂ. 7.50 લાખ 15 માસિક હપ્તામાં ચુકવવાનો આદેશ આપ્યો.
અગત્યના મુદદાઓ .
1. ઝડપી ન્યાય માટે મહત્વનું પગલું
સુપ્રીમ કોર્ટએ NI Act સેક. 138ના કેસોમાં સમયસર નિકાલ થાય તે માટે સ્પષ્ટ માર્ગદર્શિકા આપી.
આ દિશાઓથી કોર્ટોમાં પડતર કેસો ઝડપથી હલ થશે અને ફરિયાદી તેમજ આરોપી બંનેને ન્યાય તુરંત મળશે.
2. ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ – આવશ્યકતા નહીં, પરંતુ ફરજ
હવે સમન્સ ફક્ત દસ્તાવેજી રીતે નહીં પણ ઈમેલ, WhatsApp જેવા ઈલેક્ટ્રોનિક માધ્યમ દ્વારા આપવામાં આવશે.
આ બદલાવથી "સમન્સ ન મળ્યું" કે "વિલંબ થયો" જેવા બહાના ઓછી થશે.
3. ઓનલાઈન ચુકવણી સુવિધા
કોર્ટોએ QR કોડ અને UPI જેવી પદ્ધતિથી સીધી ચુકવણી વ્યવસ્થા ઉભી કરવાની ફરજ.
ચુકવણી થયા પછી કેસ ઝડપથી સમાપ્ત થઈ શકે છે – આથી નાણાકીય વ્યવહાર વધુ પારદર્શક બનશે.
4. ટ્રાયલ પ્રક્રિયામાં પારદર્શિતા
કોર્ટ આરોપીને શરૂઆતમાં જ મુખ્ય પ્રશ્નો પુછીને, સાદા જવાબો નોંધશે.
આ પદ્ધતિથી અસલી મુદ્દા તરત સ્પષ્ટ થઈ જશે અને સમય બચશે.
5. Compounding (સમાધાન) માટે સરળ નિયમો
જો આરોપી શરૂઆતમાં જ રકમ ચુકવે તો કોઈ વધારાનો ખર્ચ નહિ.
જેટલું મોડું થશે, તેટલો વધારાનો ટકા ચૂકવવો પડશે.
આથી આરોપીને વહેલાં ચૂકવણી કરવા પ્રોત્સાહન મળશે અને ફરિયાદીને તુરંત ન્યાય મળશે.
6. ઉચ્ચ કોર્ટો દ્વારા દેખરેખ
દરેક હાઈકોર્ટએ ખાસ સમિતિ બનાવીને આવા કેસોની મોનિટરિંગ કરવી.
ડેશબોર્ડ દ્વારા પેન્ડીંગ કેસોનું ડેટા જાહેર કરવું – જેથી જવાબદારી નક્કી થઈ શકે.
🔹 સામાજિક અને કાનૂની અસર
આ ચુકાદાથી ચેક પ્રત્યે વિશ્વાસ પુનઃસ્થાપિત થશે.
લાખો કેસ ઝડપથી નિકાલ થશે.ન્યાયિક પ્રણાલી પરનો ભાર ઘટશે.ફરિયાદીઓને ઝડપથી ન્યાય મળશે.